|
|
|
|
|
 |
|
|
|
URARTULAR:
Urartular
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Urartular (Urartuca: Biainili), Başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en güçlü döneminde (M.Ö. 8.-7. yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi.
Coğrafya
| Urartu M.Ö. IX yy. |
|
|
|
| Sol Taraf: Kral Arame zamanında Urartu. Sağ Taraf: I. Sarduri döneminde Urartu |
Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adı 'Tosp', Urartucadaki "Tuşpa" adının Ermeniceleşmiş halidir.[kaynak belirtilmeli] Van Gölü'nden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır. 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki göl de Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir. "Deniz" olarak da değerlendirilirler. Asurlar(Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden "Nairi'nin Yukarı Denizi", Urmiye Gölü'ndense "Nairi'nin Aşağı Denizi" olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsçası "Deryaçe" yani "Küçük Deniz" anlamındadır. Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycan'ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur. Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır. İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "R R T" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır. 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır. Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır.
| M.Ö. IX. yüzyıl sonu - VIII. yüzyıl başında Urartu |
I. Argişti döneminden kalma tablet |
 |
 |
| Sol Taraf: İşpuhini ve Menüa dönemine Urartu. Sağ Taraf: Arin BERD tarafından 1958 yılında bulunan ve Erivan'dakiErebuni Müzesi'nde sergilenen tablet. |
Tevrat'ta Ararat olarak bahsedilmektedir. Daha sonraları Asur yazıtlarında Uruatribiçiminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre M.Ö. 13. yüzyıl ile 9. yüzyıl arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar. M.Ö. on üçüncü yüzyılda Urartu'ların tek bir devletten oluşmadığı ve daha ziyade değişik kabilelerden oluşan bir konfederasyon şeklinde yönetildikleri varsayımı kralların sözlerinden anlaşılmaktadır. Demir Çağına girilmesiyle birlikte demir silahların askerî alanda kullanılmaya başlanılmasıyla birlikte askerî başarılar hızlandı. Böylece yüzyıllardır süregelen birleşme süreci neticesinde M.Ö. 858-856 yıllarında Asurluların Kral III. Şalmaneser komutasında Urartu içlerine yaptığı akınlar neticesinde Urartu Aşiretleri arasındaki birleşme süreci hızlandı ve yaklaşık M.Ö. 844 yılında Van Gölü kıyısında Tuşpe'de I. Sarduri'in idaresi altında birleşme gerçekleştirilerek Urartu Krallığı ortaya çıkmış oldu. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. M.Ö. 7. yüzyıldaki en güçlü krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamıştır. M.Ö. 7. yüzyıldaki İskit ve Med akınları Urartu'ya büyük zarar verdi. AyrıcaBabiller Tarih kaynaklarında da İskit akınlarının Urartuları zayıflattığı desteklenir. M.Ö. 612'den itibaren herhangi bir etki gösteremeyen Urartular, M.Ö. 590 yılında İran'dan gelen Medler tarafından yıkıldı. Bölgenin adı, 6. yüzyılın sonlarıyla birlikte Ahameniş kaynaklarında Urartu yerine "Armina" olarak geçer. Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir.
§I. Argişti devri
| M.Ö. VIII. yüzyılda Urartu |
|
|
|
| Sol Taraf: Kral I. Argişti döneminde Urartu. Sağ Taraf: II. Sarduri döneminde Urartu |
-
I. Argişti iktidarı döneminde Urartular askeri ve ekonomik açıdan tam bir zirve noktasına eriştiler. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti.
§Argiştihinili
Argishtihinili (Urartuca: URU AR-gi-iş-Ti-Ni-hi-Li), eski bir Urartu şehir devletidir. M.Ö. VIII-VI yüzyıllarda Urartuların Kafkaslara doğru yayıldığı I. Argişti döneminde Urartu Devleti'nin Başşehri olarak kuruldu ve I. Argişti'nin onuruna şahreArgiştihinili adı verildi. Argiştihinili Armavir Kentinin 15 kilometre güneybatısında bulunan Argiştihinili Kalesi kalıntıları Nor-Armavir ve Armavir-Merkez köyleri arasında Aras nehrinin kıyısında Ermenistan'da yer almaktadır.
Argişti'nin Aras Nehri ile onun bir yan kolu olan Kasakh[1] Nehri arasında sulama kanallarından oluşturduğu ağ şehir ile ayni zamanda inşa edilmişti. Bugün hâlâ bâzı kanallar gözle görünebilmektedir.[2] Bu kanalların açılması 160,000 metre küp toprağın yerinden çıkarılmasını gerekli kılmıştı.[3]
Argiştihinili mahalli
Nor-Armavir arkeolojik araştırmaları kayıtları.[3]
|
|
Sayılar:
1. Batı tahkimatı (Nor-Armavir yakınlarında bir tepecik)
2. Doğu tahkimatı (Armavir etrafında bir toprak yığını)
3. İç-Şehir
4. Dış-Şehir
5. Argiştihinili kırsalının yaklaşık sınırları.
6. Sulama kanalları.
7. Argiştihinili'nin harabeleri üzerine yaklaşık 200 sene sonra inşa edilen Eski-Armavir sınırları. |
Argiştikhinili'nin temellerinde bulunan Urartuca çivi yazısı kitâbeler
|
|
|
| Tercüme: Menua oğlu Argişti konuşuyor. Heybetli bir kale inşa ettim ve ona kendimden bir isim verdim: Argiştihinili. Arazi el değmemiş, bakımsız ve çoraktı. Üzerinde hiçbir şey inşa edilmemişti. Üstünde akan ırmaklardan tam dört tane kanal inşa ettim. Daha sonra üzerinde üzüm bağları ile meyve bahçeleri birbirlerinden ayrıldılar. Orada pek çok cesaretli girişimlerde bulundum ve büyük başarılar elde ettim...Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı,Tuşpa'nın hâkimi.[4][5] |
Tercüme: İlâh Ḫaldi'nin azamet ve ululuğu sayesinde, Menua oğlu Argişti bu su kanalını inşa etti. Arazi tamamen ıssız ve tenha idi, üzerinde yaşayan hiçbir kimse yoktu. Argişti bu sulama kanalını yüce Ḫaldi'nin lütufları ve yardımları sayesinde yaptı. Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi.[5] |
| Urartu Kralı |
Kullandığı Türev İsimler |
Babasının Adı |
Hükümdarlık Süresi
(M.Ö. ..) |
Açıklamalar |
Urartu Kralının Saltanat Dönemine Rastlayan (M.Ö. ..) Asur Hükümdarlarının İsimleri |
| Aram |
Arame, Aramu, Arama |
|
M.Ö. 859 — M.Ö. 844 |
Urartu yazıtlarında bahsedilen ilk Birleşik Ararat Devleti'nin kralı. |
II. Ashur-Natsir-Apal (883 — 859) |
| Lutipri |
|
|
M.Ö. 844 |
I. Sarduri'nin babası olup, Urartu kraliyet hanedanı başlatan şahıs olmuştur. Kendisinin hükümdar olup olmadığı belirsizdir. |
III. Şulmanu-Aşared (III. Salman-Asar, M.Ö. 858 — M.Ö. 824) |
| III. Salman-Asar, (III. Şulmanu-Aşared, M.Ö. 858 — M.Ö. 824) |
| I. Sarduri |
Siddur,
I. Seduri,
I. Sarduri |
Lutipri oğlu |
M.Ö. 844 — M.Ö. 828 |
Lutipri'nin oğlu ve Urartu Krallığı hanedanının kurucusu olup, Van Kalesi-Tuşpa'yı Urartu Devleti'nin başkenti yapmış ve böylece Urartu ordusunu güçlendirmiştir. |
| İşpuhini |
İşvuin |
I. Sarduri oğlu |
M.Ö. 828 — M.Ö. 810 |
Urartu'da kuvvetli merkezî bir din oluşturabilmek için Asurlular'a karşı direndi. Dinî bir cazibe merkezi konumunda olan Musaşirin (Ar-Di-Ni) Antik Ketini Urartu topraklarına katarak, Urartu'yu bir dinî inanç merkezi haline dönüştürdü. Böylece Urartu baş tanrısı olarak kabul edilen Haldi'ye olan inancın pekiştrilmesini sağladı. Musaşirin'de bulunan Urartu çivi yazısını geliştirdi. Ayrıca, Urartu onun idaresi zamanında daha ma'mur hale gelmeye başladı. |
| V. Şamşi-Adad (V. Şems-î Adad (Güneş Tanrısı)M.Ö. 823 — M.Ö. 811) |
| III. Adad-Nirari (M.Ö. 810 — M.Ö. 805) |
| Menua |
Mina |
İşpuhini oğlu |
M.Ö. 810 — M.Ö. 786 |
M.Ö. 820 - 810 yılları arasında babası İşpuhini ile Eş-Naiplik görevini yürüttü. Urartu sınırları genişletilerek ekonomisi geliştirildi. Devrinde birçok sulama kanalları ve yollar inşa edildi. Geliştirdiği sulama kanalları projeleri ve inşa ettirdiği yollardan Urartu topraklarının tüm sathına yayılan bir ağ inşa etti. |
| Şammuramat (Şamiram / Semiramis; Asur Kraliçesi ve Tanrıçası: Aslında bir Med prensesi olan Şammuramat, V. Şamshi-Adad'ın karısı ve III. Adad-Nirari'nin annesi olup oğluna naiplik yaptı ve daha sonra da Asur tanrıçası olarak siyasî yaşamda büyük bir rol oynamağa devam etti; M.Ö. 805 — M.Ö. 783) |
| I. Argişti |
|
Menua oğlu |
M.Ö. 786 — M.Ö. 764 |
I. Argişti iktidarı döneminde Urartuların askeri ve ekonomik güçleri doruk noktasına erişti. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti. |
| IV. Şulmanu-Aşared (IV. Salman-Asar; Salman / Patron / Şulman; IV, M.Ö. 783 — M.Ö. 772) |
| III. Aššur-Dan (Güçlü Asur Kralı, 772 — 755) |
| II. Sarduri |
II. Siddur, II. Seduri, II. Sarduri |
I. Argişti oğlu |
M.Ö.764 — 735 |
Batıdaki Urartu sömürgeleri ve III. Tiglat-Pileser'e karşı girdiği savaşı kaybetti ve muhtemelen de savaşta hayatını kaybetti. Bu yenilgi Urartu gücünün bölgede azalmasının başlangıcı oldu. |
| Aššur-Nirari V (Asur'u Kurtarmak için Gelen KralM.Ö. 754 — M.Ö. 745) |
| III. Tukultī-Apil-Ešarra (III. Tiglatpalasar , III. Tukulti-Apal-Eşarra Eşarra Varisi M.Ö.744 — M.Ö. 727) |
| I. Rusa |
|
II. Sarduri oğlu |
M.Ö. 735 — M.Ö. 714 |
Acemice Asurlulara savaş ilân etti. Neticede Asur kralı II. Sargon başarılı bir seferden sonra Urartuların dinî merkezi olan Musaşirin'i fethederek yağmaladı. Bu yenilgilerden sonra I. Rusa bir hançer ile kendini bıçaklayarak intihar etti. |
| V. Şulmanu-Aşared (V. Salman-Asar Salman / Patron / Şulman ; M.Ö. 727 — M.Ö. 722) |
| II. Šarru-Kinu (II. Şarrum-Ken, II. Sargon,Gerçek Kral, M.Ö. 722 — M.Ö. 705) |
| II. Argişti |
|
I. Rusa oğlu |
M.Ö. 714 — M.Ö. 685 |
Asurlular ile doğrudan çatışmaların önlenebileceğini ispatladı. İnşaatlar, yolllar, ve doğuda başarılı askerî harekâtlar yaptı. |
| Sin-Ahhe-Eriba (Sinahherib, M.Ö. 705 — M.Ö.681) |
| II. Rusa |
|
II. Argişti oğlu |
M.Ö. 685 — M.Ö.﹖639 |
Ararat'ın batısına birkaç başarılı sefer düzenledi. Asurlular'ın zayıflamasını fırsat bilerek Urartulara eskisi gibi zaferler yaşattı. Birçok yeni kaleler inşa etti. İktidarı döneminde Urartu başkenti Tuşpa içinden Rusahinili (Toprak-Kale)'ye taşındı. |
| Aššur-Aha-İddin (Asarhaddon, M.Ö. 681 — M.Ö. 669) |
| Aššur-Bāni-Apli (Aššurbanapal, Aššurbanipal,Ailein Halefi - Son Büyük Asur Kralı, M.Ö. 669 — M.Ö. 627) |
| III. Sarduri |
III. Siddur, III. Sardur |
II. Rusa oğlu |
M.Ö.﹖639 — M.Ö.﹖625 |
Urartu gerileme dönemi hükümdârı olup, Asur kraliyet yıllıklarına bahsedilen son Urartu Kralıdır. III. Sarduri devrinde Kimmerler ve Medler yaptıkları akınlar ile Urartuları zayıflattılar, ve neticede Urartular Asurlular'a bağımlı bir devlet haline geldi. |
| Aššur-Etel-İlani (Tanrıların Gazisi, 627 — 623) |
| IV. Sarduri |
IV. Siddur, IV. Sardur |
III. Sarduri oğlu |
M.Ö.﹖625 — M.Ö.﹖620 |
Lutipri tarafından kurulan Urartu İktidar Hanedanı'nın son temsilcisidir. Erimene tarafından iktidardan devrilmiş olma olasılığı yüksektir. Böylece Erimen tarafından yeni bir hanedan başlatılmıştır. |
| Sin-Şumu-Lişir (Mübarek Müreffeh Kral, M.Ö. 627 — M.Ö. Kasım 626) |
| Sin-Şar-İşkun (Korkunç Kral, M.Ö. 623 — M.Ö.612) |
| Erimena |
Erimen, Ermina |
|
M.Ö.﹖620 — M.Ö.﹖605 |
Yeni bir Urartu hanedanının kurucusu olmuştur. |
| II. Aššur-Uballit (Aššur-Etel-Şam-irsiti-Ubbalit-su(Göklerin ve Yerin Kahramanı), M.Ö. 612 — M.Ö. 609) |
| Asur Devleti ortadan kalktı. |
| III. Rusa |
|
Erimena oğlu |
M.Ö.﹖605 — M.Ö.﹖595 |
|
| IV. Rusa |
|
III. Rusa oğlu |
M.Ö.﹖595 — M.Ö.﹖585 |
Bilinen son Urartu kralıdır. İktidarı döneminde yönetim merkezi Teişebaini'ye taşındı, merkezi otorite devlet sathında güç kaybetti ve Teişebaini'ye doğru büyük göçler yaşandı. |
| M.Ö. VIII. yüzyıl sonları M.Ö. VII. yüzyıl başlarında Urartu |
II. Sargondevri kitabesi |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: M.Ö. 714 yılında Asur Kralı II. Sargon döneminde Urartu. Orta: II. Rusa ve III. Sarduri dönemlerinde Urartu. Sağ Taraf: M.Ö. 714 yılında Asur Kralı II. Sargon'un yaptığı sekizinci seferini belgeleyen 430 satırlık tablet (II. Sargon bu seferinde Ḫaldi Tapınağını da yağmalayarak M.Ö. 714'de Musaşirin’i işgal etmiştir). (Ashurbanipal Kütüphanesi Ninova arkeoloji kazıları esnasında ondokuzuncu yüzyılda bulunan bu kil tabletin ilk tercümesi 1912 yılında François Thureau-Dangin tarafından yayınlanmıştır.), "Louvre Plaketi" (№: A05372), Louvre Müzesi. |
-
Urartuların kullandığı dil ile Hint-Avrupa dil ailesi (misâl Ermenice, Zazaca, Farsça) ve Sami dil ailesi(Aramca, Arapça) arasında hiçbir bağ yoktur. Urartuların konuştuğu dil Hurrice ile ayni kola ait olup büyük akrabalık içermekte ve en çok Kuzeydoğu Kafkasya Dil ailesi (Çeçence) ile benzerlik göstermektedir.[6]Ancak akrabalık dereceleri daha kesinlik kazanmamıştır. Ata torun ilişkisinden bahsetmek için henüz çok erkendir. Yaşayan diller arasında en çok ortak kelime Urartuca ile Kuzeydoğu Kafkas dilleri arasındadır, toplam bilinen 350 Urartuca kelime kökünden 169'u.[7]
Yazı olarak kendine özgün bâzı karakteristlik özellikler gösteren çivi yazısı ve bâzı anıtsal yapılarda ise hiyeroglif kullanmışlardır. Urartu Devleti çivi yazısını ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanmışlardır. Urartuların devletler arası yazışmalarda Asur dilini sıkça kullandıkları ele geçirilen çivi yazılı kraliyet metinlerinden anlaşılmaktadır. M.Ö. VII. yüzyıla ait olup Kral II. Rusa tarafından bâzı idari yazışmalarda kullanılmış tabletler kale içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Urartuca yazılı tabletler Alman dil bilgini Johannes Friedrich tarafından günümüze tercüme edilmiştir.
| Urartu Çivi Yazısı |
| Mektup Karşılaştırılması |
Urartuca Tablet |
| Asurca |
Urartuca |
 |
 |
 |
| Kaçak bir kölenin yakalanarak geri getirilmesi emrini içeren ve üzerinde resmi bir mühürü olan Teişebaini'de bulunan tabaka. |
-
Van / Mehr Kapısı (Mağara Tapınağı) anıtındaki yazıta göre Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani), Urartuların ana tanrısı idi. İsim olarak kökeni M.Ö. 13. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Musaşirin'de idi. Teişeba (fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) olup Hurri kökenlidir.Hititler'deki Şimegi'nin karşılığıdır. Urartular, büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.
-
Urartu tanrıları için ritüeller eşliğinde kurbanlar kesilmesi esasına dayanmaktadır. Kurbanlar koyun, inek, ve sığır olarak çeşitlilik arzeder ve Urartuların 79 tane tanrılarından her bir tanesi için kaç tane koyun / sığır kesileceği belirlenmiştir. Ayrıca devletin başkenti olan Tuşpa için de kurban kesilmekteydi. Kesilen hayvanların kanlarının Van Kalesi'nde ki bir meydanda toplanması için drenaj kanalları inşâ edilmişti. Araştırmacı bilim insanları benzer kanallardan diğer yerleşim site ve şehirlerinde de keşfetmişlerdir. Kesilen hayvanların yaşlarının ortalama iki günlük olacak kadar çok genç oldukları anlaşılmıştır. Blur-Karmir (Kızıl-Tepe) mevkîinde yapılan araştırmalar sırasında dört binin üzerinde kurban edilmiş hayvan külleri bulundu. Alman arkeologların Rusahinili (Toprak-Kale) mevkîinde yürüttükleri araştırmalar neticesinde hayvan kemiklerinin arasında bâzı çocuk kemiklerininde bulunmasıyle insan kurban etme adetinin de Urartuların gelenekleri arasında olduğu sonucuna vardı. Ḫaldi'nin onuruna çocukların nasıl kurban edileceğini ve hangi ritüellerin uygulanacağını açıklayan bir kil tablet ele geçirilmiştir.
§Urartu dinî sanatını yansıtan kabartma ve heykeller[değiştir | kaynağı değiştir]
| Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri |
| Urartu Yüce (Kâinat) Tanrısı Ḫaldi |
Ḫaldi'nin Freski |
| Ḫaldi'nin Kabartması |
Kabartmasının Tasviri |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrısı Ḫaldi'nin Kabartması,Erivan, Ermenistan. Orta: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara). Sağ Taraf: Ḫaldiler tanrısı, Arin-BERD, (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan). |
| Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri |
| Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba |
Teişeba'nin Bronz Heykelciği |
| Teişeba Rölyefi |
Teişeba Tasviri |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Adilcevaz'da bulunan bir Urartu Kalesinin kalıntıları arasında taş üzerine işlenmiş Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Alçak kabartması ve tasvirî portresi, Van Müzesi. Sağ Taraf: Teişebaini'deki Kazılarda Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Bronz heykelciği, Ermenistan Tarihi Müzesi. |
| Başlık |
Görüntü |
Temsil Ettiği Kişilik |
Kaynağı |
Kurban Miktarı |
| Ḫaldi |
|
Yüce tanrı olan Ḫaldi, genellikle bir aslan üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. |
Görünüşe göre, her ne kadar asırlık Urartu tanrısı olarak kabul görse de, Menşei Asurluların kuzeydeki ibadet merkezi olan Muṣaṣir Antik Kentine dayandırılmaktadır. |
Bayramlarda kendisi için 17 sığır ile 34 koyun kurban edilirdi. |
| Teişeba |
|
Fırtına, Rüzgar, Gök Gürültüsü, Yağmur, ve Savaş Tanrısı olan Teişeba, genellikle aslan ya da en azından bir boğa üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. |
Babilliler-Asurlular Panteon'unda Fırtına Tanrısı; Adad (Akatça), Işkur (Sümerce), Hadad (Aramice), adı verilen tanrılar ile ayni özelliklere sahip olup ayni değerleri temsil etmektedir. |
Bayramlarda kendisi için 8 sığır ile 12 koyun kurban edilirdi. |
| Şivini |
|
Güneş Tanrısı olan Şivini, hep kanatlı bir kalkan(disk) halinde tasvir edilmektedir. |
Asur tanrısı Şamaş ile ilişkilendirilmektedir. |
Bayramlarda kendisi için 4 sığır ile 8 koyun kurban edilirdi. |
§Urartu dinî ritüellerinde kullanılan kazan örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]
| Âyinlerde kullanılan bir kazan |
Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea |
 |
 |
 |
| Sol taraf: Tanrı ve tanrıça başlıklı tutacak yerleri bulunan dinî ritüel kazanı, Anadolu Medeniyetleri Müzesi , Ankara. Orta: ve Sağ taraf: Dinî ritüellerde kullanılan kazanlar üzerinde tutacak kulp maksadıyla yer alan, Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea'nın bronz heykelcikleri, İstanbul Arkeoloji Müzeleri. |
| Kilden yapılma çömlek |
Kanatlı ve Boğa Başlı tanrı figürleriyle süslü bronz kaplar |
 |
 |
 |
| Sol taraf: Boğa başları ile süslenmiş kilden yapılma çömlek Kızıl-Tepe (Karmir-Blur) ve Erebuni Müzeleri , Erivan. Orta: ve Sağ taraf: Kanatlı ve boğa başlı tanrı figürleriyle süslü dinî ritüellerde kullanılan kazanlar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara. |
Cenaze töreni bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Araştırmacılar Urartu kültürünün karakteristik bir cenaze töreni olmadığını ve defin törenlerinin değişiklik arzetttiğini saptamışlardır. Mezarlar içinde yakılan cesetlerin küllerinin yanı sıra bilezik, kemer, ve bronz eşyalar da bununmuştur. Bu bulgulardan Urartuların ölümden sonra bir yaşama inandıkları sonucuna varılmıştır. Bir yerleştirilen kül Cesetlerinin yakılması ardından Urn gibi yerlerde toprağa gömüldükleri, bazen de, küllerin saksılar içine doldurulduktan sonra saklandığı anlaşılmıştır. Urartularda şeklinde yaygın cenaze şekli cesetlerin yakılması idi. Bu yöntem öncelikle saraylarda krallara yapılan törenlerde uygulanmaktaydı. Van Kalesi-Tuşpa'da kral küllerinin saklandığı mağaralar bulunmuştur. Van Kalesi'nde Kudüs ve Frig mezarlarına benzer kaya mezarlar ortaya çıkarıldı. Mısır antik mezarların inşası ile benzerlikler cenaze törenlerinin çok kültürlülük arzettiğini kanıtlar niteliktedir.
| Urartu Tapınak ve Kurban Yerleri |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Tuşpa, Van Kalesi bahçesinde bulunan çocukları kurban etmek maksadıyla kullanılan uçurum yeri. Orta: Ḫaldiler tapınağının duvarındaki fresklerin onarımı. Sağ Taraf: Rusahinili(Toprakkale) Ḫaldi Tapınağının Kurban Kesme Yeri, İstanbul Arkeoloji Müzesi. |
Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt veAltıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır.Dilkaya Höyüğü, Karagündüz Höyüğü ve Yoncatepe Höyüğü'nde ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı yastık, çanak, çömlek v.s. gibi eşyalar konulurdu.
| Urartu (Ararat) Dinlerinin Diğer İnanç Elemanları |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Erebuni'deki Kral I. Argişti tarafından inşa edilen tapınak (Argişti Vakfıyyesi). Orta ve Sağ Taraf: Karmir-Blur'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen Ermenistan'daki Sardarapat ve Erebuni Müzelerinde korunan taş putlar. |
| № |
Tanrının adı |
Resimle tasviri |
Cinsiyeti |
Kurbanlık boğa adedi |
Kurbanlık koyun adedi |
Temsil ettiği kişilik ve menşeî |
| 1 |
Ḫaldi |
|
Erkek |
17 |
34 |
Evren |
| 2 |
Teişeba |
|
Erkek |
6 |
12 |
Fırtına ve Gök |
| 3 |
Şivini |
|
Erkek |
4 |
8 |
Güneş |
| 4 |
Hutuini |
|
Erkek |
2 |
4 |
Savaş ve Zafer |
| 5 |
Turanj |
|
Erkek |
1 |
2 |
Gökkuşağı / Alâim-î Semâ (Teişeba'nın oğlu) |
| 6 |
Уа |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 7 |
Nalaini |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 8 |
Şebitu |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 9 |
Arsimela |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 10 |
Anapşa |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 11 |
Diduaini |
|
Erkek |
1 |
2 |
Sığır Tanrısı Hamisi |
| 12 |
Şelard |
|
Erkek |
1 |
2 |
Sümer / Akad mitolojisinde Sin ya da Nunn adı verilen Ay Tanrısı'ın muadili olan Urartu Ay Tanrısı |
| 13 |
Ḫaldi ve Silah |
|
Erkek |
1 |
2 |
Bir de üç olan Tanrı: Baba ve Oğul ve Kutsal Ruh |
| 14 |
Atbini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 15 |
Kvera |
|
Erkek |
1 |
2 |
Gürcü Tanrısı Kvirila (Queer (კვირია): Tuhaflıklar / Gariplikler) muadili olan Urartu tanrısı. (Gürcü mitolojisinde baharın erken gelişini kutlamak için ritüeller içeren sekiz ayrı yerleşik kulenin yakınında yeşil dallar ile süslenmiş kutsal köyler arasında yarışmalar düzenlenir ilahiler seslendirdi, doğadaki canlı ve nebâtatın kurtuluşu için bu tanrıya teşekkür edilirdi). |
| 16 |
Elipri |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 17 |
Taraini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 18 |
Adaruta |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 19 |
Irmuşini |
|
Erkek |
1 |
2 |
Şifâ |
| 20 |
ILU aluše uruliliue šiuali |
|
Erkek? |
1 |
2 |
|
| 21 |
Alaptushini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 22 |
Erina |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 23 |
Splintleme |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 24 |
Unina |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 25 |
Airaini (Prinç) |
|
Erkek |
1 |
2 |
İlâhiyat Mağaraları Tanrısı |
| 26 |
Zuzumaru |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 27 |
Hara |
|
Erkek |
1 |
2 |
Yol |
| 28 |
Аraz |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 29 |
Ziukuni |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 30 |
Şerefe |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 31 |
Artsibedini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 32 |
Arnie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Dağ |
| 33 |
Haldievo iniriašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 34 |
Haldievo alsuišie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 35 |
Haldievo dirušie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 36 |
Haldiler (Evrenim) Orduları |
|
Erkek |
2 |
4 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 37 |
Teişeba ve Ev Sahibi |
|
Erkek |
2 |
4 |
Teişeba ile bir de üç olan Tanrı |
| 38 |
Artuharasau |
|
Erkek |
2 |
34 |
|
| 39 |
AR-di-Nİ (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) |
|
Erkek |
1 |
2 |
Van Gölünün güney doğusunda yer alan Ardini (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) |
| 40 |
Cumeni |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 41 |
Тuşpa Tanrısı |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 42 |
Ḫaldi (Yüce Evren) Tanrıları |
|
|
1 |
2 |
|
| 43 |
Artsuniuini Şehir Tanrıları |
|
|
1 |
2 |
|
| 44 |
Haldievo dašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 45 |
Kürk |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 46 |
Ḫaldiler (Evrenim) ve Kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 47 |
Teişeba ve Eridu şehrin kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 48 |
Şivini ve Uişini Kentin kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 49 |
Eliahu |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 50 |
Haldievo Arnie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 51 |
Haldievo ašmašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 52 |
Ḫaldi (Yüce Evren) Tapınağı Tanrısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 53 |
Talapura |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 54 |
Kilibani |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 55 |
Eban |
|
Erkek |
1 |
2 |
Yeryüzü |
| 56 |
Sınır(Dağ?) |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 57 |
Suining |
|
Erkek |
1 |
2 |
Su ve Denizler |
| 58 |
Athananau Tanrıları |
|
|
2 |
14 |
|
| 59 |
Tanrı … |
|
Erkek |
2 |
14 |
|
| 60 |
ILANI Gamruti |
|
Erkek? |
4 |
18 |
|
| 61 |
Haldievomu nirible |
|
Erkek |
|
4 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 62 |
Niche Kentin kapısı |
|
|
|
2 |
|
| 63 |
Babanov |
|
Erkek |
|
10 |
Dağlık Ülke |
| 64 |
Arubaini |
|
Kadın |
1 |
1 |
Ḫaldi'nin Karısı |
| 65 |
Huba (Hubata) |
|
Kadın |
1 |
1 |
Teişeba'nin Karısı |
| 66 |
Tuşpuea |
|
Kadın |
1 |
1 |
Şivini'nin Karısı |
| 67 |
IAA |
|
Kadın |
1 |
|
|
| 68 |
Aia |
|
Kadın |
1 |
|
|
| 69 |
Sardi |
|
Kadın |
1 |
|
Venüs Tanrısı eşdeğeri. |
| 70 |
Tsinuardi |
|
Kadın |
|
2 |
Doğurganlık ve Fiziksel Aşk |
| 71 |
Iphari |
|
Kadın |
|
2 |
|
| 72 |
Bartz |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 73 |
Siliana |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 74 |
Arçha |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 75 |
Adia |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 76 |
Map |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 77 |
Аin |
|
Kadın |
|
4 |
|
| 78 |
Аrdi |
|
Kadın |
|
2 |
|
| 79 |
Inuanau |
|
Kadın |
|
17 |
|
§Dinî mânâlar içeren hayât ağacı ve yılan rölyefleri[değiştir | kaynağı değiştir]
| Miğfer, fildişi, silindir mühür, ve freskler üzerine resmedilmiş hayat ağacı ve yılan görüntüleri |
| Urartu Kralı II. Sarduri'nin miğferi |
 |
 |
 |
 |
 |
Sol Taraf: Teişebaini yakınlarında Kızıl-Tepe/Karmir-Blur'de yapılan kazılarda ele geçirilen üzerinde hayat ağacı ve yılanmotifleri bulunan süslü bir miğfer. Üzerinde: "Argişti oğlu Sarduri bu miğferi ilâh Ḫaldi'nin adına ithaf eder," diye yazmaktadır.
Sağ Taraf: Kask üzerinde, kanatlı tanrı figürleri ve yaşam ağacı motifleri içeren bir kesit. (Ermenistan Tarihi Müzesi,Erivan). |
Sol Taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Tipik Urartu fildişi oymacılık sanatı, Toprak-Kale (Rusahinili), Van.Türkiye'de ilk kazılar 1879 yılında İngiliz Konsolosu tarafından yapıldı. Yapılan bu kazılarda, kraliyet kalkanları, takılar, dekoratif frizler, taş ve benzeri eşyalarından oluşan bir dizi değerli sanat eseri ele geçirildi. Bu buluntuların çoğu British Müzesi'nde bulunmaktadır.
Orta: (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Kızıl-Tepe/Karmir-Blur, Yerevan): Üzerinde yılan kabartması bulunan bir silindir mühür.
Sağ Taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Hayat ağacına olan hayranlığı ve ona yapılan ibâdet sahnelerini betimleyen bir el yapımı fresk, Altıntepe. |
Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır. Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı Erzurum çevresinde ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyamanbölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.
| Bronz Urartu-Asur Rölyef Parçası |
 |
| M.Ö. 859-824 yılları arası Asur Kralı olan III. Şalmaneser Asur Yükseme Devri'ne ait olan bu Urartu-Asur Alçak-Kabartma (Bas Rölyef) parçasının genişliği 27 cm olup, kabartma üzerinde M.Ö. 858 yılına kadar Asur ordularının Urartu Aşiretlerine karşı kazandığı zaferleri gösteren sahneler içermektedir (Yazıtta: Asur Kralı III. Şalmaneser kendi görüntüsünün Nairi'lileri (Ermenistan kökenli bir aşiretinin Asurca ismi) Karadeniz'e kovalamaya yeteceğini ifade etmektedir. (Asur ordusu III. Şalmaneser komutasında Van Gölü kıyılarında yaklaşık olarak M.Ö. 858 yılındaki Savaşta Na-İ-Ri'lileri bozguna uğrattı). |
Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, kralı unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.
| Urartu san'at eserlerine ait çeşitli örnekler |
Semaver |
 |
 |
 |
|
| Sağ: Okluk. Orta: Duvar içinde yer alan bir fresk. Sol: Tanrıça Arubaini (Arubani , Uarubaini , Uarubani ; Urartu: D 'a-(a-) RU-BA-(I-) Ni / UA-RU-BA-Ni) - Yüce Kadın Tanrı (Ḫaldi'in karısı) Bronz Heykelciği; Teişebaini, Ermenistan Tarihi Müzesi. |
Damar delikleri bulunan bir semaver, Kızıl-Tepe (Karmir-Blur, Erivan), Erebuni Müzesi. |
Mezopotamya'da kültürlerinde popüler olan duvar resimlerine benzer bâzı renkli duvar resimleri Erivan-Erebuni Kalesi içerisinde korunarak günümüze dek ulaşmayı başarmışlardır. Antik Yakın Doğu sanatının şahaserleri arasında yer alan bu resimlerden bâzıları Erivan'da Erebuni Müzesi'nde teşhir edilmişlerdir.
Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir.
| Çanak-Çömlek ve Oymacılık Sanatının Örnekleri, Erebuni Müzesi, Erivan, Ermenistan. |
 |
 |
|
| Sol Taraf: Karmir-Blur (Kızıl-Tepe)’de bulunan bir bronz kalkan. Orta: Seramik tencere. Sağ Taraf: Ağaç üzerine nakşedilmiş bir oyma süs. |
| Kemik ve Ahşap Eşya Oymacılık Sanatı Örnekleri |
 |
 |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Toprakkale'de yapılan kazılar sırasında ele geçirilen Şamdan. Sağ Taraf: Soldaki Şamdan'ın üzerinde yer alan fildişi heykelin büyütülmüş hali, Anadolu Medeniyetleri Müzesi. |
Toprakkale'de bulunan Urartu tanrılarının kemikler üzerine oyularak yapılmış Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenen heykelleri. |
Karmir Blur (Kızıl-Tepe), Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi'nde bulunan tahtadan yapılma bir at başı. |
Yapılan kazılarda umulanın aksine sadece birkaç tane taş rölyefler ve heykelcikler bulunabilmiştir,[8]. Türkiye'de sadece birkaç adet taş kabartma kalıntısı ele geçirilebilmiştir. Geri kalanlar ise muhtemelen Urartu'nun çöküşünden sonra tamamen ortadan yok olup gitmişlerdir. Bununla beraber, Türkiye'de bol miktarda kap-kacak ve çanak-çömlek ele geçirilmiştir.[9]
| Taş ürünler |
Seramik ürünler |
| Ermenistan'da (Karmir-Blur/Kızıl-Tepe) Teişebaini'de ve Türkiye'de Van'da yapılan kazılar sırasında bulunan taş ve seramik eserler. |
|
|
 |
 |
 |
| (Kızıl-Tepe) Karmir-Blur'de bulunan iki tane taş kutu. Sağdaki griffon ve kanatlı güneşi andırıyor. (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Yerevan.) |
Sol taraf: (Kızıl-Tepe) Karmir-Blur'de bulunan ayakkabı şeklindeki seramik içki kâsesi. (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Yerevan.) Sağ taraf: Van'da bulunan içki içmek için kullanılan hayvan boynu şeklindeki seramik kap. (İstanbul Arkeoloji Müzesi.) |
Van Gölü ve Teişebaini çevresinde bulunan kalkanlar, sergilenmek üzere British Müzesi ile Berlin Müzesi'ne görürüldüler. Teişebaini, (Karmir-Blur) Kızıl-Tepe'de yapılan kazılarda da On Dört adet kalkan ele geçirilmiştir.
| Argişti'nin kalkanı |
II. Sarduri'nin kalkanı |
| Teişebaini, (Karmir-Blur) Kızıl-Tepe'de yapılan kazılar sırasında bulunan kral kalkanları Ermenistan-Erivan Ulusal Tarih Müzesi'nde segilenmektedir. |
|
|
 |
 |
 |
| Kalkanın üzerindeki yazıt şöyledir: Bu kalkan Menua oğlu Argişti aittir. Yüce ilâhḪaldi bu kalkanı Menua oğlu Argişti'ye verdi. Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi.[10]. Yanda kalkanın üzerindeki kabartmaların krokisi görülmektedir. |
Kalkanın üzerindeki yazıt şöyledir: Bu kalkan Argişti oğlu II. Sarduri'ye aittir. Yüce ilâh Ḫaldi bu kalkanı Argişti oğlu II. Sarduri'ye verdi. Argişti oğlu II. Sarduri, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi. Yanda kalkanın üzerindeki kabartmaların resmedilmiş hali görülmektedir. |
Urartu arkeolojik kazıları neticesinde Teişebaini bölgesinde bronzdan yapılmış ve dış yüzlerinde askerlerin kabartma görüntüleri yer alan üç adet okluk (okların muhafaza edilmesi ve taşınması maksadıyla kullanılan kılıflar) ele geçirildi. Bunlardan bir tanesi Hermitage Müzesi'nde, diğeri ikisi ise Ermenistan Ulusal Tarih Müzesi'nde sergilenmektedir.
§Arkeolojik siteler ve kazılarla incelenmiş önemli merkezler[değiştir | kaynağı değiştir]
| Urartu Tarım Aletleri |
 |
 |
| Sol Taraf: Bir Çatal Parçası; Sağ Taraf:Van Gölü'nün doğusunda yer alan Rusahinili (Toprakkale)'de yapılan kazılarda bulunan bir saban demiri. |
| Urartu Hububat Öğütücüsü |
 |
| Hububat Öğütücüsü (Argishtikhinili). |
- Tuşpa (Van Kalesi)
- Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar
- Çavuştepe (Sardurihinili): Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar
- Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili): Haldi tapınağı
- Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir
- Karagündüz: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar
- Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı
- Dilkaya: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar
- Altıntepe / Erzincan: Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar
- Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı
- Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur
- Kefkalesi: Saray, tapınak
- Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları
- Iğdır: Mezarlık
- Oşakan / Ermenistan
- Arin-Berd (Erebuni)
- Armavir-Blur (Argiştihinili)
- Karmir-Blur / Kızıl-Tepe (Teişebaini URU)
- Horom
- Bastam (Rusai URU.TUR)
- Haftavan Tepe
- Hasanlu
- Yoncatepe akrpol ve nekropolü
Argisztihinili 5x2 km planı ile boyutları dikdörtgen şeklinde inşa edilmişti. Batı ve doğu bölgelerinde şehre ait yapılar tepeler de büyük bir kale bulunmaktadır. Argisztihinili, yaklaşık 1.000 ha alanda etrafı duvarlarla çevrili ve çevresinde toplam uzunluğu yaklaşık 40 km'ye varan ve kısmen günümüzde bile kullanılan sulama kanalları mevcuttu.
| Argiştihinili antik kentinden arda kalan duvar bölümleri |
 |
 |
 |
| Yirminci yüzyılın yetmişli yıllarında gerçekleştirilen arkeolojik kazı çalışmaları sayesinde şehir surları yeniden inşa ve tamir edilerek, arda kalan parçalar sergilendi. |
Bilim adamlarına göre, bu kanalların inşası için 160,000 m³ toprak getirtildiği, kaleler için ise 40,000 m³ kaba volkanik-bazalt taşı kullanıldığı zannediliyor. Yine buralarda araştırmalar yürüten bilim adamları, savaş esirlerinin bu kanalların yapımında sıklıkla kullanılmış olabileceğini öne sürmektedir. Argisztihinili antik şehri, ayni zamanda Ararat Vadisinin idari ve ekonomik kontrol merkezi konumunda bulunmaktaydı.
Argiszti'nin oğlu II. Sarduri'nin saltanatı sırasında ise tahıl ambarları, ibadet yerleri inşa edilmek suretiyle kalenin genişletildiği anlaşılıyor. Bu kalelerin, kışla, askeri karargah, kraliyet ve resmi hizmet binalarını da ihtiva ettiği bilim adamları tarafından öne sürülmektedir.
§Argiştihinili - (Armavir, Ermenistan) arkeolojik kazı bölgesinde ele geçirilen tarihi eser örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Argishtikhinili'de bulunan kap, tablet ve endüstriyel taş değirmen parçacıkları
Ermenistan Etnografya Müzesi, Armavir
|
|
|
|
| Yukarıda solda: III. Rusa devrinde Argishtikhinili tahıl (silo) ambarlarından birine ait Urartuca Çivi yazısı tablet kalıntısı; Yukarıda sağda: Buğdaydan un üretiminde kullanılan endüsriyel taş değirmen parçacıkları; Solda: Argishtikhinili'deki şarap mahsenlerinden birinde bulunan kil-kap. Kendi yüksekliklerinin %80'ine kadar toprağa gömülen bu küplerin toprağa gömülü olan kısımları açıkta hava ile temas eden boyun kısımlarına nazaran günümüze kadar bozulmadan gelebilmişlerdir. Argishtikhinili'de bu tip küplerde 160,000 litre şarap depolanabilmekteydi. |
§Rusahinili - (Toprak-Kale, Van) arkeolojik kazı bölgesinde ele geçirilen tarihi eser örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]
| Rusahinili-Toprakkale'deki Urartu Sanat Eserlerinden Bronz Heykel ve Tahta Oymacılık Örnekleri |
| Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg |
Rusahinili - Toprakkale |
| Kanatlı Bronz Tanrı Heykeli |
Teişeba'nın Oyması |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de bulunan Bronz Urartu Kanatlı Tanrı Heykelciği, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Orta:Toprakkale'de Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Tahtadan Oyması, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Sağ Taraf: Modern Van şehrinin doğusunda yer alan Toprakkale (Rusahinili), Kral I. Rusa onuruna şehre Rusahinili adı verilmişti. |
| Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Van Kalesi-Tuşpa yakınlarında Rusahinili (Toprak-Kale)'de yapılan kazılarda ele geçirilen Urartu krallarına ait taht ve kalkan örnekleri |
| Yerli halk tarafından 1877-1885 yılları arasında Van'da bulunan tarihi sanat eserleri British Müzesi, Hermitage Müzesi, Metropolitan Museum of Art, ve Louvre Müzesi gibi yerlere satılmış olup bu müzelerde sergilenmektedir. |
|
|
 |
 |
 |
|
| Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen kanatlı bir bronz boğa heykeli şeklinde tasarlanmış olan süslü taht, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg. Orta: Sol taraftaki bronzdan kanatlı bir boğa heykeli şeklinde yapılmış tahtın British Müzesi'nde bulunan çizimleri. Sağ Taraf: Muhtemelen şu anda parçalanmış olan yüzlerinin vaktiyle değerli taşlarla kaplandığı izlenimini yaratan ve yanlarında altın kaplama izleri bulunan Kanatlı bir Urartu tanrısı, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg. |
Sol Taraf: M.Ö. 650 yılına ait olan, Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Van Kalesi-Tuşpayakınlarında Toprakkale'de yapılan kazılarda ele geçirilen ve üzerinde Büyük Kral Erimina oğlu Rusa yazıtı bulunan bronz kalkan (British Müzesi). Sağ Taraf: Sol taraftaki bronz kalkanın üzerinde bulunan kabartmaların çizimleri. |
Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır. Asur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur. M.Ö. 13-9. yüzyıl arasındaki krallık öncesi dönem genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır. M.Ö. 9. yüzyıl ortaları ile 6. yüzyıl arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Asur yazıtları ve Arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır.
|
|
|
| |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
